De oorsprong van het spreekwoord
Het Nederlandse spreekwoord ‘hij ging met de noorderzon vertrekken’ wordt vaak gebruikt om aan te duiden dat iemand plotseling, en meestal stiekem of zonder iets te zeggen, is vertrokken. Maar waar komt deze uitdrukking eigenlijk vandaan en wat betekent het nu precies?
Letterlijke betekenis versus figuurlijk gebruik
Letterlijk zou de uitdrukking suggereren dat iemand richting het noorden is vertrokken, waarbij de zon gevolgd wordt. Maar dit strookt niet met de werkelijkheid, want de zon komt in het oosten op en gaat in het westen onder; de zon trekt dus nooit naar het noorden. De uitdrukking moet dus figuurlijk worden geïnterpreteerd. Men bedoelt ermee dat iemand onaangekondigd vertrokken is, meestal met de bedoeling om niet gevonden te worden. Denk bijvoorbeeld aan iemand die schulden heeft en plotseling verdwijnt zonder dit aan anderen te melden.
Historische herkomst van het gezegde
De precieze herkomst van het gezegde is niet precies bekend, maar er zijn sterke vermoedens dat het uit de scheepvaart komt. In oude tijden vertrokken schepen vaak vroeg in de ochtend, nog vóór zonsopgang. Omdat het noorden altijd werd gezien als een mysterieuze richting met onbekende eindbestemmingen, werd gezegd dat iemand met de noorderzon vertrok als hij in het geheim het schip nam en vertrok nog voor iemand het doorhad. Het noorden werd dan geassocieerd met onzekerheid, afstand en verlies.
Gebruik in hedendaagse taal
Tegenwoordig wordt het spreekwoord nog volop gebruikt, bijvoorbeeld in nieuwsberichten over mensen die onderduiken of op de vlucht slaan. Maar het komt ook voor in informele gesprekken, waarin mensen hun verbazing uiten dat iemand ineens verdwenen is. Bovendien klinkt 'met de noorderzon vertrekken' poëtischer dan 'verdwijnen zonder iets te zeggen', waardoor het in zowel journalistiek als literair taalgebruik aantrekkelijk is.
Varianten en verwante uitdrukkingen
Er zijn weinig directe varianten van dit specifieke spreekwoord, maar het concept komt terug in andere zinnen zoals ‘van de aardbodem verdwenen zijn’ of ‘de benen nemen’. Deze vormen drukken hetzelfde uit: iemand is weg, zonder achtergrond of toelichting.
Een uitdrukking die blijft boeien
Wat deze uitdrukking interessant maakt, is dat hij niet alleen visueel tot de verbeelding spreekt, maar ook een gevoel van mysterie oproept. Het roept vragen op: waar is iemand naartoe? Waarom is diegene vertrokken? En komt hij ooit terug?
Een stukje Nederlandse cultuur
Spreekwoorden zoals deze zijn een belangrijk onderdeel van de Nederlandse taal en cultuur. Ze vertellen verhalen over hoe men vroeger leefde en denken, en blijven relevant door hun beeldende en krachtige taalgebruik. ‘Met de noorderzon vertrekken’ is daar een prachtig voorbeeld van: een uitdrukking die verrast, boeit en informeert, precies zoals je van alledaagse onderwerpen mag verwachten.
